حـضـرت امـيـرالمـؤ مـنـيـن عـليـه السـّلام را از ذُكـور و اِنـاث بـه قـول شـيـخ مـفيد بيست و هفت تن فرزند بود: چهار نفر از ايشان امام حسن و امام حسين و زينب كـبـرى مـُلَقَّب بـه عـقـيـله و زيـنـب صـغـرى است كه مُكَنّاة است به اُمّ كُلْثُوم و مادر ايشان حـضـرت فـاطـمـه زهـراء سـيـّدة النـّسـاة عـليـهـمـاالسـّلام اسـت و شـرح حال امام حسن عليه السّلام و امام حسين عليه السّلام بيايد و زينب در حباله نكاح عبداللّه بن جـعـفـر پـسـر عـمّ خـويـش بـود و از او فرزندان آورد كه از جمله محمّد و عون بودند كه در كربلا شهيد گشتند.(1)
و ابـوالفـرج گـفـته كه محمّد بن عبداللّه بن جعفر كه در كربلا شهيد شد مادرش خوصا بـنـت حـفـصـة بـن ثـقيف است و او برادر اعيانى عبيداللّه است كه او نيز در وقعه طَفّ شهيد شـد؛(2) و امـّا امـّكـلثـوم حـكـايـت تـزويـج او بـا عـمـر در كـتـب مـسـطـور است (3) و بعد از او ضجيع عون بن جعفر و از پس او زوجه محمّد بن جعفر گشت.
و ابن شهر آشوب از (كتاب امامت) ابو محمّد نوبختى روايت كرده كه ام كلثوم را عُمر بن الخـطـّالب تـزويـج كـرد و چـون آن مـخدّره صغيره بود همبستر نگشت و پيش از آنكه با او مضاجعت كند از دنيا برفت.(4)
پـنـجـم: مـحـمـّد مـكـنـّى بـه ابى القاسم و مادر او خوله حنفيّه دختر جعفر بن قيس است و در بعضى روايات است كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم اميرالمؤ منين عليه السّلام را بـه مـيـلاد مـحـمد بشارت داد و نام و كُنْيَت خود را عطاى او گذاشت.(5) و محمد در زمان حكومت عمربن الخطّاب متولّد شد و در ايّام عبدالملك بن مروان وفات كرد و سن او را شـصـت و پـنج گفته اند و در موضع وفات او اختلاف است: به قولى در (ايله) و به قولى در (طائف) و به قول ديگر در (مدينه) وفات كرد و او را در بقيع به خاك سـپردند. جماعت كيسانيّه او را امام مى دانستند و او را مهدى آخر زمان مى خواندند و به اعتقاد ايـشـان آنكه محمّد در جِبال رَضْوى كه كوهستان يَمَن است جاى فرموده است و زنده است تا گـاهـى كـه خـروج كـنـد و الحـمـدللّه اهـل آن مـذهـب منقرض شدند. و محمّد مردى عالم وشجاع ونـيـرومـنـد و قـوى بوده. نقل شده كه وقتى زرهى چند به خدمت اميرالمؤ منين عليه السّلام آوردنـد يـكـى از آن درعها از اندازه قامت بلندتر بود حضرت فرمود تا مقدارى از دامان آن زره را قـطع كنند، محمّد دامان زره را جمع كرد و از آنجا كه اميرالمؤ منين عليه السّلام علامت نـهاده بود به يك قبضه بگرفت و مثل آنكه بافته حرير را قطع كند دامنهاى درع آهنين را از هـم دريـد. و حـكـايـت او و قـيـس ‍ بـن عـُبـاده بـا آن دو مـرد رُومـى كه از جانب سلطان روم فـرسـتـاده شـده بـود مـعـروف اسـت و كـثـرت شـجـاعـت و دليـرى او از مـلاحـظـه جـنـگ جَمَل و صِفّين معلوم شود.
6 و 7: عمر و رقيّه كبرى است كه هر دو تن تواءم از مادر متولد شدند و مادر ايشان، امّ حبيب دختر ربيعه است.
8 و 9 و 10 و 11: عـبـّاس و جـعفر و عثمان و عبداللّه اكبر است كه هر چهار در كربلا شهيد گشتند و كيفيّت شهادت ايشان بعد از اين مذكور شود ان شاء اللّه تعالى. و مادَرِ اين چهار تـن، امّ البـنـيـن بـنـت حـزام بـن خـالد كـلابـى اسـت و نـقـل شـده كـه وقـتـى امـيـرالمـؤ مـنـيـن عـليـه السـّلام بـرادر خـود عـقـيل را فرمود كه تو عالم به اَنْساب عربى، زنى براى من اختيار كن كه مرا فرزندى بـياورد كه فحل و فارس عرب باشد، عرض كرد كه امّ البنين كلابيه را تزويج كن كه شجاعتر از پدران او هيچ كس در عرب نبوده. پس جناب امير عليه السّلام او را تزويج كرد و از او جـناب عباس عليه السّلام و سه برادر ديگر متولّد گشت و از اين جهت است كه شمر بـن ذى الجـوشـن لَعـَنـَهُ اللّهُ كـه از بـنـى كـِلاب اسـت در كـربـلا خـطّ امـان از بـراى ابـوالفـضـل العـبـّاس عـليـه السّلام و برادران آورد و تعبير كرد از ايشان به فرزندان خواهر چنانكه مذكور مى شود.
12 و 13: مـحـمـّد اصـغـر و عـبـداللّه اسـت و مـحمّد مُكَنّى به ابى بكر است و اين هر دو در كربلا شهيد گشتند و مادر ايشان، ليلى بنت مسعود دارِميَّه است.
14: يحيى مادر او، اَسماء بنت عُمَيْس است.
15 و 16: امّالحسن و رَمْلَه است و مادر ايشان امّ سعيد بنت عُرْوة بن مسعود ثَقَفى است و اين رَمـْلَه، رمـله كـبـرى است و زوجه ابى الهياج عبداللّه ابى سفيان بن حارث بن عبدالمطّلب بـوده و گـفـته اند كه امّ الحَسَن زوجه جعدة بن هبيره پسرعمّه خود بوده و از پس او، جعفر بن عقيل او را نكاح كرد.
17 و 18 و 19: نـفـيـسـه و زيـنب صُغرى و رقيّه صُغرى است، و ابن شهر آشوب مادر اين سه دختر را امّ سعيد بنت عُرْوَه گفته و مادر امّ الحَسَن و رَمْلَه را امّ شعيب مخزوميّه ذكر نموده، و نـقل شده كه نفيسه مُكَنّاه به امّ كلثوم صغرى بوده، و كثير بن عبّاس بن عبدالمطّلب او را تـزويـج نـمـود و زيـنـب صـغـرى را مـحـمـّد بـن عـقـيـل كـابين بست و بعضى گفته اند كه رقيّه صغرى مادرش امّ حبيبه است و او را مسلم بن عـقـيـل به نكاح خويش درآورده بود، و بقيّه اولاد آن حضرت از بيستم تا بيست و هفتم بدين ترتيب به شمار رفته:
اُمّ هانى و اُمّ الكِرام و جُمانه مكنّاة به اُمّ جعفر و اُمامَه و اُمّ سَلَمَه و مَيْمُونَه و خديجه و فاطمه رحمة اللّه عليهنّ.(6)
و بعضى اولادهاى آن حضرت را سى و شش تن شمار كرده اند: هيجده تن ذكور و هيجده نفر اِنـاث بـه زيـادتـى عـبـداللّه و عون كه مادرش اَسماء بنت عُمَيْس بوده به روايت هشام بن مـحـمـّد مـعـروف بـه ابـن كـلبـى و مـحـمـّد اوسـط كـه مـادَرِ او اُمـامـه دخـتـر زيـنـب و دخـتـر رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم بوده، و عثمان اصغر و جعفر اصغر و عبّاس اصغر و عمر اصغر و رَمْلَة صغرى و امّ كلثوم صغرى.
و ابـن شـهـر آشـوب نـقـل كـرده كه حضرت اميرالمؤ منين عليه السّلام را از محياة دختر امرء القـيـس زوجـه آن حـضـرت دخـتـرى بـود كـه در ايـّام صـبـا و صـِغـَر سـنّ از دنـيـا بـرفـت.(7) و شـيـخ مـفيد رحمه اللّه فرمود كه در ميان مردم شيعى ذكر مى شود كه حـضـرت فـاطـمـه زهراء عليهاالسّلام را فرزندى از حضرت اميرالمؤ منين عليه السّلام در شـكم بود كه پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلم او را (مُحسن) نام نهاده بود و بعد از رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم آن كودك نارسيده از شكم مباركش ساقط شد.
مـؤ لف گـويـد: كـه مـسعودى در (مروج الذّهب) و ابن قُتَيْبَه در (معارف) و نورالدين عـبـّاس ‍ مـوسـوى شـامـى در (ازهـار بستان النّاظرين) محسن را در اولاد اميرالمؤ منين عليه السّلام شمار كرده اند و صاحب (مجدى) گفته كه شيعه روايت كرده خبر محسن و (رفسه) را و مـن يـافـتـم در بـعـضى كتب اهل سنّت ذكر محسن را ولكن ذكر نكرده رفسه را مِنْ جَهْةٍ اءعول عَلَيْه ا.(8)
بـالجـمـله؛ از پـسـران امـيـرالمـؤ منين عليه السّلام پنج نفر فرزند آوردند امام حسن عليه السـّلام و امـام حـسـيـن عـليـه السّلام و محمّد بن الحنفيّه و عبّاس و عمر الاكبر و از ذكر كردن مادران اولادهاى اميرالمؤ منين عليه السّلام اسامى جمله، از زوجات آن حضرت نيز معلوم شد. و گفته شده مادامى كه حضرت فاطمه عليهاالسّلام در دنيا بود اميرالمؤ منين عليه السّلام زنـى را بـه نـكـاح خود در نياورد چنانكه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم در زمان حـيـات خـديـجـه زن ديگر اختيار نفرمود و بعد از آنكه حضرت فاطمه عليهاالسّلام از دنيا رحلت فرمود بنا بر وصيّت آن حضرت، اُمامه دختر خواهر آن مخدّره را تزويج كرد. و به روايتى تزويج امامه از پس سه شب گذشته از وفات حضرت فاطمه عليهاالسّلام واقع شـد و چـون امـيـرالمـؤ مـنـين عليه السّلام شهيد گشت،چهار زن و هجده تن اُمُّ ولد از آن جناب بـاقـى مـانده بود و اسامى اين چهار زن چنين به شمار رفته: اُمامه و اَسماء بنت عُمَيْس و ليلى التّميميه واُمُّ الْبَنين.
تذييلٌ:
همانا دانستى كه از فرزندان اميرالمؤ منين عليه السّلام، پنج تن اولاد آوردند: حضرت امام حسن و امام حسين عليهماالسّلام و بيايد ذكر اين دو بزرگوار و اولادشان بعد از اين اِنْ شاءَ اللّه تـعـالى، و سـه ديـگـر مـحـمّد بن الحنفيّه و حضرت عبّاس و عمر الاطرف مى باشند و شايسته است كه ما در اينجا به ذكر بعض اولاد ايشان اشاره كنيم:
ذكر اولاد محمد بن الحنفيّه رضى اللّه عنه
محمد بن حنفّيه را بيست و چهار فرزند بوده كه چهارده تن از ايشان ذكور بودند و عقبش از دو پـسـران خـود عـلى و جـعفر است و جعفر در يوم حرّه كه مسرف بن عقبه به امر يزيد بن مـعـاويـه اهـل مـديـنه را مى كشت به قتل رسيد. و بيشتر اَعقاب او منتهى مى شوند به راءس المـذرى عبداللّه بن جعفر الثانى بن عبداللّه بن جعفر بن محمد بن الحنفيّه و از جمله ايشان اسـت شـريـف نـقيب ابوالحسن احمد بن القاسم بن محمّد العويد بن على بن راءس المذرى و پـسـرش ابـومـحـمّد حسن بن احمد سيّدى جليل القدر است، خليفه سيد مرتضى بود در امر نـقـابـت بـه بـغـداد. از بـراى او اعـقـابـى اسـت از اهـل عـلم و جـلالت و فـضـل و روايت معروفند به بنى النّقيب المحمّدى لكن منقرض شدند. و از جمله ايشان است جعفر الثالث بن راءس المذرى و عقب او از پسرش زيد و على و موسى و عبداللّه است و از بـنـى عـلى بـن جـعـفر ثالث است ابوعلى محمّدى رضى اللّه عنه در بصره و او حَسَن بن حُسين بن عبّاس بن على بن جعفر ثالث است كه صديق عمرى است.
از ابونصر بخارى نقل شده كه منتهى مى شود نسب محمديّه صحيح به سه نفر:
زيـد الطـويـل بـن جـعـفـر ثـالث، و اسحاق بن عبداللّه رأ س المذرى، و محمّد بن على بن عـبـداللّه راءس المـذرى. و از بنو محمد بن على بن اسحاق بن راءس المذرى است سيّد ثقة ابـوالعـبـّاس عـقـيـل بـن حـسين بن محمّد مذكور كه فقيه محدّث راويه بود، و از براى اوست كـتـاب صـلوة، كـتـاب مـنـاسـك حـجّ و كـتاب امالى؛ قرائت كرده بر او شيخ عبدالرحمن مفيد نـيـشـابـورى، و از بـراى او عقبى است به نواحى اصفهان و فارس و از فرزندان راءس المـذرى اسـت قـاسـم بـن عـبـداللّه راءس المـذرى فـاضـل محدث و پسرش ‍ شريف ابومحمّد عبداللّه بن قاسم. و امّا على بن محمّد بن الحنفيّه پـس از اولاد اوسـت ابـومـحـمـّد حـسـن بـن عـلى مـذكـور و او مـردى بـود عـالم فاضل، كيسانيّه در حق او ادعا كردند امامت راو وصيّت كرد به پسرش على، كيسانيّه او را امـام گـرفتند بعد از پدرش و امّا ابوهاشم عبداللّه بن محمّد بن الحنفيّه پس او امام كيسانيّه اسـت و از او مـنـتـقـل شـد بـيعت به بنى عبّاس پس منقرض شد، ابونصر بخارى گفته كه مـحـمـّديـّه در قـزويـن رؤ سـا مـى بـاشـنـد و در قـم عـلمـا مـى بـاشـنـد و در رى ساداتند.(9)
ذكر اولاد جناب ابوالفضل العباس بن اميرالمؤ منين عليهماالسّلام
حـضـرت عـبـّاس بـن امـيرالمؤ منين عليه السّلام عقبش از پسرش عبيداللّه است و عقب عبيداللّه منتهى مى شود به پسرش حسن بن عبيداللّه و حسن اعقابش از پنج پسر است:
1 ـ عبيداللّه كه قاضى حَرَمَيْن و امير مكّه و مدينه بوده، 2 ـ عبّاس خطيب فصيح، 3 ـ حمزة الاكبر، 4 ـ ابراهيم جردقه، 5 ـ فضل.
امـا فـضـل بـن حـسـن بـن عـبـيداللّه پس او مردى بوده فصيح و زبان آور شديدالدين عظيم الشـجـاعـه و عـقـب آورد از سـه پـسـر: جـعـفـر و عـبـّاس اكـبـر و مـحـمـّد، و از اولاد مـحـمدّ بن فـضل است ابوالعبّاس فضل بن محمّد خطيب شاعر و از اشعار اوست در مرثيه جدّش حضرت عباس عليه السّلام گفته:
شعر:
اِنّي لاَذْكُرُ لِلْعَبّاسِ مَوْقِفَهُ

يَحْمِى الْحُسَيْنَ وَيَحْميهِ على ظَمَاء

وَلا اَرى مَشْهَدا يَوْما كَمَشْهَدِهِ

اَكْرِمْ بِهِ مَشْهَدا ب انَتْ فَضيلَتُهُ

و بـراى فـضـل ولدى اسـت و امـا ابـراهيم جردقه پس او از فقهاء و ادباء، و از زهّاد است و عقبش از سه پسر است: حَسَن و محمَّد وعَلى.
امـّا عـلى بـن جـردقـه پـس او يـكى از اسخياء بنى هاشم است و صاحب جاه بوده وفات كرد سـنـه دويـسـت و شـصـت و چـهـار و او را نـوزده ولد بـوده كـه يـكـى از ايشان است عبيداللّه (11) بـن على بن ابراهيم جردقه. خطيب بغداد گفته كه كنيه او ابوعلى است و از اهل بغداد است به مصر رفت ساكن مصر شد، نزد او كتبى بوده موسوم به (جعفريّه) كـه در آن اسـت فـقـه اهـل بيت و به مذهب شيعه روايت مى كند آن را. وفات كرد به مصر در سنه سيصد و دوازده.
و امـّا حـمـزة بن الحسن بن عبيد اللّه بن عباس مُكَنّى به ابوالقاسم است و شبيه بوده به حـضـرت امـيـرالمـؤ منين عليه السّلام و او همان است كه ماءمون نوشته به خط خود كه عطا شـود بـه حمزة بن حسن شبيه به اميرالمؤ منين على بن ابى طالب عليه السّلام صد هزار درهـم. و از اولاد اوسـت محمد بن على بن حمزه نزيل بصره كه روايت كرده حديث از حضرت امام رضا عليه السّلام و غير آن حضرت، و مردى عالم و شاعر بوده خطيب بغداد در تاريخ خـود گـفـتـه كه ابوعبداللّه محمّد بن على بن حمزة بن الحَسَن بن عبيداللّه بن العبّاس بن على بن ابى طالب عليه السّلام يكى از ادباء و شعراء است و عالم به روايت اخبار است. روايـت مـى كـنـد از پـدرش و از عـبـدالصـمـد بن موسى هاشمى و غير ذلك و روايت كرده از عـبـدالصـمـد بـه اسناد خود از عبداللّه بن عباس  كه گفت هرگاه حق تعالى غضب كرد بر خـلق خـود و تـعـجيل نفرمود از براى ايشان به عذابى مانند باد و عذابهاى ديگر كه هلاك فرمود به آن امّتهائى را، خلق مى فرمايد براى ايشان خلقى را كه نمى شناسند خدا را، عـذاب كـنـنـد ايـشـان را.(12) و نـيز از بنى حمزه است ابومحمّد قاسم بن حمزة الاكـبـر كـه در يـمـن عـظـيـم القدر بوده و او را جمالى به نهايت بوده و او را صوفى مى گـفـتـنـد. و نـيـز از بـنـى حمزه است ابويعلى حمزة بن قاسم بن على بن حمزة الاكبر ثقة جليل القدر كه شيخ نجاشى و ديگران او را ذكر كرده اند و قبرش در نزديكى حلّه است و شـيـخ مـا در (نـجم الثاقب) در ذكر حكايت آنان كه در غيبت كبرى به خدمت امام عصر عَجَّلَ اللّهُ تـعـالى فـَرَجـَهُ الشـريـف رسـيـده انـد حـكـايـتـى نـقـل فـرمـوده كـه مـتـعـلق اسـت بـه حـمـزه مـذكـور شـايـسـتـه اسـت كـه در ايـنـجـا نقل شود:
حكايت تشرّف آقاسيّدمهدى قزوينى خدمت امام زمان (عج)
آن حكايت چنين است كه نقل فرمود سيد سَنَد و حبر معتمد زُبدة العلماء و قدوة الا ولياء ميرزا صـالح خـلف ارشـد سـيـّد المـحـقـّقـيـن و نـور مـصـبـاح المتهجّدين وحيد عصره آقا سيّد مهدى قزوينى طاب ثراه از والد ماجدش، فرمود: خبر داد مرا والد من كه ملازمت داشتم به بيرون رفـتـن بـه سوى جزيره اى كه در جنوب حلّه است بين دجله و فرات به جهت ارشاد و هدايت عـشـيـره هـاى بـنـى زبـيـد بـه سـوى مـذهـب حـق (و هـمـه ايـشـان بـه مـذهـب اهـل سـنّت بودند و به بركت هدايت والد5 همه برگشتند به سوى مذهب اماميّه اَيَّدَهُمُ اللّهُ و بـه هـمـان نـحـو بـاقـى اند تا كنون و ايشان زياده از ده هزار نفس اند). فرمود در جزيره مـزارى اسـت مـعـروف بـه قبر حمزه پسر كاظم عليه السّلام، مردم او را زيارت مى كنند و بـراى او كـرامـات بـسـيـار نـقـل مـى كـنـنـد و حـول آن قـريـه اى اسـت مـشتمل بر صد خانوار تقريبا، پس من مى رفتم به جزيره و از آنجا عبور مى كردم و او را زيارت نمى كردم چون نزد من به صحّت رسيده بود كه حمزه پسر موسى بن جعفر عليه السـّلام در رى مـدفـون است با عبدالعظيم حسنى، پس يك دفعه حسب عادت بيرون رفتم و در نـزد اهـل آن قريه مهمان بودم پس اهل آن قريه مستدعى شدند از من كه زيارت كنم مرقد مـذكـور را پـس مـن امـتـنـاع كردم و گفتم به ايشان كه من مزارى را كه نمى شناسم زيارت نـمـى كـنـم و به جهت اعراض من از زيارت آن مزار رغبت مردم به آنجا كم شد، آنگاه از نزد ايـشـان حـركـت كردم و شب را در مزيديّه ماندم در نزد بعضى از سادات آنجا، پس چون وقت سحر شد برخاستم براى نافله شب و مهيّا شدم براى نماز، پس چون نافله شب را به جا آوردم نـشـسـتـم بـه انـتـظـار طـلوع فـجـر بـه هـيـئت تـعـقـيـب كـه نـاگـاه داخـل شـد بـر مـن سيّدى كه مى شناختم او را به صلاح و تقوى و از سادات آن قريه بود پـس سـلام كـرد و نـشـسـت آنـگـاه گـفـت: يـا مـولانـا! ديـروز مـيـهـمـان اهـل قريه حمزه شدى و او را زيارت نكردى؟ گفتم: آرى! گفت: چرا؟ گفتم؛ زيرا كه من زيـارت نـمـى كـنـم آن را كه نمى شناسم و حمزه پسر حضرت كاظم عليه السّلام مدفون است در رى، پس گفت: رُبَّ مَشْهُورٍ لا اَصْلَ لَهُ؛ بسا چيزها كه شهرت كرده و اصلى ندارد؛ آن قـبـر حـمـزه پـسـر موسى كاظم عليه السّلام نيست هر چند چنين مشهور شده بلكه آن قبر ابـى يـعـلى حـمـزة بـن قـاسـم عـلوى عـبـّاسـى اسـت يـكـى از عـلمـاء اجـازه و اهـل حديث و او را اهل رجال ذكر كرده اند در كتب خود و او را ثنا كرده اند به علم و ورع. پس در نـفـس خـود گـفـتـم ايـن از عـوام سـادات اسـت و از اهـل اطـّلاع بـر عـلم رجـال و حـديث نيست پس شايد اين كلام را اخذ نموده از بعضى از علماء، آنـگـاه بـرخـاستم به جهت مراقبت طلوع فجر و آن سيّد برخاست و رفت و من غفلت كردم كه سـؤ ال كـنـم از او ايـن كـلام را از كـى اخـذ كـرده، چـون فـجـر طـالع شـده بـود و مـن مشغول شدم به نماز چون نماز كردم نشستم براى تعقيب تا آنكه آفتاب طلوع كرد و با من جـمـله اى كـتـب رجـال بـود پـس در آنـهـا نـظـر كـردم ديـدم حـال بـدان مـنـوال اسـت كـه ذكر نمود، پس ‍ اهل قريه به ديدن من آمدند و در ايشان بود آن سـيـّد. پـس گفتم: نزد من آمدى و خبر دادى مرا از قبر حمزه كه او ابويعلى حمزة بن قاسم عـلوى اسـت پـس آن را تـو از كـجـا گفتى و از كى اخذ نمودى؟ پس گفت: واللّه! من نيامده بـودم نـزد تو پيش از اين ساعت و من شب گذشته در بيرون قريه بيتوته كرده بودم در جائى كه نام آن را برده قدوم ترا شنيدم پس در اين روز آمدم به جهت زيارت تو، پس به اهـل آن قـريـه گـفـتـم لازم شـده مرا كه برگردم به جهت زيارت حمزة پس شكّى ندارم در ايـنـكـه آن شـخـص ‍ را كـه ديـدم او صـاحـب الامـر عـليـه السـّلام بـود، پـس مـن و جـمـيـع اهل قريه سوار شديم به جهت زيارت او و از آن وقت اين مزار به اين مرتبه ظاهر و شايع شد كه براى او شدِّ رحال مى كنند از مكانهاى دور.
مـؤ لف گـويـد: شـيخ نجاشى در (رجال) فرموده: حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حـسـن بـن عـبـيـداللّه بـن عـبـاس بـن عـلى بـن ابـى طـالب عـليـه السـّلام ابـويـعـلى ثـقه جـليـل القـدر اسـت از اصـحـاب مـا حـديـث بـسـيار روايت مى كرد، او را كتابى است در ذكر كـسـانـى كـه روايـت كـرده انـد از جـعـفـر بن محمد عليه السّلام از مردان و از كلمات علماء و اساتيد معلوم مى شود كه از علماى غيبت صُغْرى معاصر والد صدوق على بن بابويه است رضوان اللّه عليهم اجمعين.(13)
و امـّا عـبـّاس بـن الحـسـن بـن عـبـيـداللّه بـن العـبـاس كـُنـْيـَتـش ابـوالفـضـل اسـت، خـطـيـبى فصيح و شاعرى بليغ بوده و در نزد هارون الرشيد صاحب مـكـانـت بـوده؛ قـالَ اَبـُونـَصـْر الْبـُخـارى: مـا رُاءيَ هـاشـِمـِىَُّ اَعـْضـَبُ لِسـانـا مـِنـْهُ.(14) خـطـيب بغداد گفته: ابوالفضل العبّاس بن حسن برادر محمّد و عبيد اللّه و فـضـل و حـمـزه مـى بـاشـد و او از اهـل مـديـنـه رسـول صـلى اللّه عـليه و آله و سلم است در ايّام هارون الرشيد آمد به بغداد و اقامت كرد در آنـجـا بـه مصاحبت هارون و بعد از هارون، مصاحبت كرد با ماءمون و او مردى بود عالم و شاعر و فصيح بيشتر علويّين او را اَشْعَر اولاد ابوطالب دانسته اند؛ پس ‍ خطيب به سند خـود روايـت كـرده از فـضـل بـن مـحمّد بن فضل كه گفت عمويم عبّاس ‍ فرمود كه راءى تو گـنـجـايـش نـدارد هـر چـيـزى را، پـس مـهـيـّا كـن آن را بـر چـيـزهـاى مـهـم و مـال تـو بـى نـيـاز نـمـى كـنـد تـمـام مـردمـان را، پـس مـخـصـوص بـسـاز بـه آن اهـل حـق را و كـرامـتـت كـفـايـت نـمـى كـنـد عـامـّه را، پـس قـصـد كـن بـه آن اهل فضل را.(15) و عباس بن حسن مذكور از چهار پسر عقب آورد: احمد و عبيداللّه و على و عبداللّه. و ابونصر بخارى گفته كه عقب او از عبداللّه بن عبّاس است نه غير آن؛ و عـبـداللّه بـن عـبـّاس شـاعرى بوده فصيح نزد ماءمون تقدّم داشت و ماءمون او را شيخ بن الشيخ مى گفت و چون وفات كرد و ماءمون خبردار شد گفت: اِسْتَوَى النّاسُ بَعْدَكَ يَاَبْنَ عـَبّاس و تشييع كرد جنازه او را.(16) و عبداللّه بن عبّاس را پسرى است حمزه نام اولادش به طبريّه شام مى باشند از جمله ابوالطيب محمّد بن حمزه است كه صاحب مروّت و سـمـاحـت و صله رحم و كثرت معروف و فضل كثير و جاه واسع بوده و در طبريّه آب و ملك داشـت و امـوالى جـمـع كـرده بـود. ظـفر بن خضر فراعنى بر او حسد برده لشكرى براى قتل او فرستاد او را در بستان خود در طبريّه شهيد كردند و در ماه صفر دويست و نود و يك، شعراء او را مرثيه گفتند، اعقاب او در طبريّه است ايشان را (بَنُو الشَّهيد) گويند.
و امـا عـبـيـداللّه بـن حسن بن عبيداللّه بن العبّاس قاضى قُضاة حَرَمَيْن، پس از اولاد اوست بنو هارون بن داود بن الحُسين بن على عبيداللّه مذكور و بنو هارون مذكور در (دمياط) مى باشند، و هم از اولاد اوست قاسم بن عبداللّه بن الحسن بن عبيداللّه مذكور صاحب ابى محمّد امـام حـسـن عـسكرى عليه السّلام. و اين قاسم صاحب شاءن و منزلت بود در مدينه و سعى كرد در صلح مابين بنوعلى و بنو جعفر؛ وَك انَ اَحَدَ اَصْحابِ الَّراْى واللِّسانِ.
ذكر عمر الا طرف بن اميرالمؤ منين عليه السّلام و اولاد او
عـمر الا طرف كُنْيَه اش ابوالقاسم است و چون شرافتش از يك طرف است او را (اطرف) گـويـنـد؛ امـا عـمر بن على بن الحسين چون شرافتش از دو طرف است او را (عمر اشرف) گويند، مادرش صهباء ثعلبيّه است و آن امّ حبيب بنت عباد بن ربيعة بن يحيى است از سبى يـمـامـه و بـه قولى از سبى خالد بن الوليد است از (عين التّمر) كه اميرالمؤ منين عليه السـّلام آن را خـريـد و عمر با رقيّه خواهرش تواءم به دنيا آمدند و او آخرين اولاد اميرالمؤ منين عليه السّلام است كه به دنيا آمد و او صاحب لسان و داراى فَصاحت وَجُود وَ عفّت بود.
قـالَ صـاحـِبُ (الْعـُمـدة): وَلا يَصِحُّ رِو ايَةُ مَنْ رَوى اَنَّ عُمَرَ حَضَرَ كَرْبَلا وَكانَ اَوَّلُ مَنْ ب ايَعَ عَبْدُاللّهِ بْنِ الزُّبَيْر ثُمَّ ب ايَعَ بَعْدَهُ الْحَجّاجَ.(17)
فـقير گويد:در ذكر اولاد حضرت امام حسن عليه السّلام بيايد كه حجّاج خواست عُمَر را با حَسَن بن حَسَن شريك سازد در صَدَقات اميرالمؤ منين عليه السّلام و ميسر نشد، وفات كرد عمر در (يَنْبُع) به سنّ هفتاد و هفت يا هفتاد و پنج؛ و اولاد او جماعت بسيارند در شهرهاى متعدّده و همگى منتهى مى شوند به پسرش محمّد بن عمر از چهار ولد:
1 ـ عـبداللّه 2 - عبيداللّه 3 ـ عُمَر، و مادر اين سه نفر خديجه دختر امام زين العابدين عليه السّلام است 4 ـ جعفر و او مادرش اُمّ وَلَد است.
شـيـخ ابـونـصـر بـخـارى گـفـتـه كـه اكـثـر عـلمـا بـرآنـنـد كـه عـقـب جـعـفـر مـنـقـرض ‍ شدند.(18)
و امـّا عـمـر بـن مـحـمـد بـن عـمـر الا طـرف، پـس اعـقـابـش از دو پـسـر اسـت: ابـوالحـمـد اسـماعيل و ابى الحسن ابراهيم، و امّا عبيداللّه بن محمد بن الا طرف، صاحب عمده گفته كه او صاحب قبر النّذور است به بغداد و او را زنده دفن كردند.(19)
فـقير گويد: كه صاحب قبر النّذور عبيداللّه بن محمد بن عمر الا شرف است چنانچه خطيب در (تاريخ بغداد) و حَمَوى در (مُعْجَم) ذكر كرده اند و روايت كرده خطيب به سند خود از مـحـمـّد بـن مـوسـى بـن حـمـّاد بـربـرى كه گفت: گفتم به سليمان بن ابى شيخ كه مى گـويـند صاحب قبرالنّذور، عبيداللّه بن محمد بن عمر بن على بن ابى طالب است؟ گفت: چـنـين نيست بلكه قبر او در زمين و ملكى است از او در ناحيه كوفه موسوم به (لُبَيّ ا) و صـاحـب قـبر النّذور، عبيداللّه بن محمّد بن عمر بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب است عليهماالسّلام. و نيز خطيب روايت كرده از (ابوبكر دُوْرِى) از ابو محمّد حسن بن محمّد ابن اخى طاهر علوى كه قبر عبيداللّه بن محمّد بن عمر بن على بن ابى طالب عليه السّلام در زمينى است به ناحيه كوفه مسمّى به (لُبَىّ).(20)
بـالجـمـله؛ در ذكر اولاد حضرت امام زين العابدين عليه السّلام بيايد ذكر او، و عقب او از عـلى بـن طـبـيب بن عبيداللّه مذكور است و ايشان را (بنوالطّبيب) گويند و از ايشان است ابـواحـمـد مـحـمـّد بـن احـمـد بـن الطـبـيـب و او سـيـّدى بـود جليل شيخ آل ابوطالب بوده، در مصر به سوى او رجوع مى كردند در مشورت و راءى.
و امـا عـبـداللّه بـن مـحـمـّد بـن الا طرف، پس اعقابش از چهار نفر است: احمد و محمّد و عيسى المـبـارك و يـحـيى الصالح و احمد بن عبداللّه پدر ابويعلى حمزه سمّاكى نسّابه است و پـدر عـبدالرحمن بن احمد است كه ظاهر شد در يمن. و محمّد بن عبداللّه پدر قاسم بن محمّد اسـت كـه در طـبـرسـتـان سـلطـنـت پـيـدا كـرد و نـام مـى بـردنـد او را بـه (مـَلِك جـَليـل) و نـيـز پـدر او، ابـوعـبداللّه جعفر بن محمّد ملك ملتانى است كه در ملتان سلطنت پـيـدا كـرد و اولاد بـسـيـار آورد و عددشان زياد گرديد و بسيارى از ايشان ملوك و اُمراء و عـُلمـا و نـَسـّابون بودند و كثيرى از ايشان بر راءى اسماعيلية بودند و به زبان هندى تـكـلّم مـى نمودند و از اولاد جعفر ملك ملتانى است ابو يعقوب اسحاق بن جعفر كه يكى از عـُلمـا و فـُضـلا بـوده و پـسـرش احـمـد بـن اسحاق صاحب جلالت بوده در مملكت فارس و پسرش ابوالحسن على بن احمد بن اسحاق نسّابه بوده و او همان است كه عضدالدّوله او را نـقـابـت طـالبـيـّيـن داد بـعـد از عـزل ابـواحـمـد مـوسـوى؛ و ابـوالحـسـن مـذكـور چـهـار سال نَقيب نُقباى طالبيّين بود در بغداد و سنّتهاى نيكو به جاى گذاشت.
و امـّا عـيـسى المبارك بن عبداللّه بن محمّد الا طرف، پس سيّدى شريف راوى حديث بود و از اولاد اوسـت ابـوطـاهـر احـمـد فـقـيـه نـسـّابـه مـحـدّث شـيـخ اهـل بـيـت خـود در عـلم و زهـد. و او جـَدِّ سيّد شريف نقيب ابوالحسن على بن يحيى بن محمّد بن عـيـسى بن احمد مذكور است كه روايت كرده شيخ ابوالحَسَن عُمَرى در (مَجْدى) از على بن سـهـل تـمّار از خالش، محمّد بن وهبان از او و او از علان كلابى كه گفت: مصاحبت كردم با ابـوجـعـفـر محمّد پسر امام على النّقى بن محمّد بن على الرّضا عليهماالسّلام در حالى كه تازه سن بود؛ فَما رَاَيْتُ اَوْقَرَ وَلا اَزْكى وَلا اَجَلَّ مِنْهُ: پس نديدم كسى را كه وقارش از او زيـادتـر بـاشـد و نـه كسى كه پاكيزه تر و جليل تر از او باشد. پدرش امام على نقى عـليـه السـّلام او را در حـجـاز گـذاشـت در حـالى كـه طفل بود، چون بزرگ شد و قوّت گرفت به سامره آمد وَكانَ مَعَ اَخيهِ الاِمام اَبى محمّد عليه السـّلام لا يـُفـارقـُه: در خـدمـت بـرادرش امـام حسن عسكرى عليه السّلام بود و ملازمت او را اخـتـيـار كـرده و از آن حـضـرت جـدا نـمـى گشت. وَكانَ اَبُو محمّد عَلَيْهِ السَّلامُ يَاْنِسُ بِهِ وَ يـَنـْقـَبـَضُ مـِنْ اَخـيـه جـَعْفَر: و حضرت امام حسن عليه السّلام به او انس مى گرفت و از برادرش جعفر گرفته مى شد.(21)
امـّا يحيى الصالح بن عبداللّه بن محمّد الا طرف مُكَنى است به ابوالحسن رشيد او را حبس كـرد پـس از آن او را به قتل رسانيد و عقب او از دو تن است: يكى ابوعلى محمّد صوفى و ديگر ابوعلى صاحب حَبْس ماءمون و ايشان را اعقاب بسيار است و از اولاد حَسَن است (بنو مـراقـد) كـه جـمـله اى از ايـشان در نيل و حلّه ساكن بودند و از نقباء بودند و از اولاد محمّد صـوفـى اسـت شـيخ ابوالحسن على بن ابى الغنائم محمّد بن على بن محمّد بن محمّد ملقطة بـن عـلى الضـّريـر بـن مـحـمـّد الصـوفـى كـه مـنـتـهـى شده به او علم نَسَب در زمانش و قـول او حـجـّت شـده و شـيـوخـى از بـزرگان و اَجِلاء را ملاقات كرده و تصنيف كرده كتاب (مـبـسـوط) و (مـجـدى) و (شـافـى) و (مـشـجـر) را و سـاكن در بصره بود پس از آن مـنـتـقـل شـد بـه موصل در سنه چهار صد و بيست و سه و در آنجا زن گرفت و اولاد آورد و پـدرش ابـوالغـنـائم نـيـز نـسـّابـه اسـت. روايـت مـى كـنـد سـيـّد نـسـّابـه جـليـل فـخـّار بـن مَعَدّ موسوى از سيّد جلال الدين عبدالحميد بن عبداللّه تقى حسينى از ابن كـلثون عبّاسى نسّابه از جعفر بن ابى هاشم بن على از جدش ابى الحسن عُمَرى مذكور. و نـيز روايت مى كند سيّد جلال الدين عبدالحميد بن تقى از شريف ابوتمام محمّد بن هبة اللّه بن عبدالسّميع هاشمى از ابوعبداللّه جعفر بن ابى هاشم از جدّش ابوالحسن عُمَرى مذكور.
---------------------------------
1ـ (ارشاد شيخ مفيد) 1/354.
2ـ (مقاتل الطالبيين) ابوالفرج اصفهانى ص 60.
3ـ شـيـخ مـفـيد رحمه اللّه مى فرمايد: (خبرى كه درباره تزويج اميرالمؤ مـنـيـن عـليـه السـّلام دخـتـرش را بـه عـمـر مـطـرح شده ثابت نيست و آن از طريق زبير بن بـكـّار(وفـات: 256 ه‍ ق) اسـت و او تـوثـيـقى ندارد و زبير به خاطر كنيه اش به على عـليـه السـّلام، مـتـهـم اسـت و آنـچـه دربـاره بـنـى هـاشـم نـقـل كـرده مـورد اطـمـيـنـان نـيـسـت..). رساله (تزويج على عليه السّلام بِنْتَهُ مِنْ عُمَر) تـاءليـف شـيـخ مـفـيـد، ص 13 و هـمچنين جهت اطلاع بيشتر مراجعه شود به كتاب ارزنده (إ فحامُ الا عداء والخصوم...). عّلامه ناصر حسين هندى. (ويراستار).
4ـ (مناقب) ابن شهر آشوب 3/349.
5ـ ر.ك: (تنقيح المقال) عّلامه مامقانى، 3/112، چاپ سه جلدى.
6ـ (ارشاد شيخ مفيد) 1/354 ـ 355، (مناقب) ابن شهر آشوب 3/350.
7ـ (مناقب) ابن شهر آشوب 3/350.
8ـ (المجدي) ص 12.
9ـ (اَلْمَجْدى) ص 223 ـ 230، (سرّ السلسلة العلويه) ص 86 ـ 87.
10ـ (اَلْمَجْدى) ص 232.
11ـ شـيـخ رضـى الديـن عـلى بـرادر عـّلامـه رحـمـه اللّه از زبير بن بَكّار نـقـل كـرده كـه عـُبـيـد اللّه بـن عـلى مـذكـور عـالم و فـاضـل و جـواد بـود و طـواف كـرد دنـيـا را و جـمـع كـرد جـعـفـريـّه را كـه در آن اسـت فقه اهـل بيت عليهماالسّلام و وارد بغداد شد چندى در آن بلد بود و حديث مى كرد آنگاه مسافرت به مصر فرمود و در آنجا در سنه 312 وفات نمود.
12ـ (تاريخ بغداد) 3/63، شماره 1016.
13ـ (نـجـم الثـاقـب) مـحـدّث نـورى ص 644، حـكـايـت 94. (رجال النجاشى) ص 140، شماره 364.
14ـ (سرّ السلسلة العلويّة) ص 90.
15ـ (تاريخ بغداد) 12/126، شماره 6581.
16ـ (سرّ السلسلة العلويّة) ص 91.
17ـ (عمدة الطالب) ص 362.
18ـ (سرّ السلسلة العلويّة) ص 99.
19ـ (عمدة الطالب) ص 364.
20ـ (تـاريـخ بـغـداد) 1/123 ـ 125 در كـتـاب خـطـيـب بـغـدادى بـه جـاى (لُبَىّ)، (اَلْبَىُّ) آمده است. (ويراستار).
21ـ (المَجْدي) ص 131.
-----------------------------
مرحوم شيخ عباس قمي

نوشتن دیدگاه