از امام علي (عليهالسلام) روايت شده است: وقتي كه بسم الله الرحمن الرحيم بر پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) نازل شد، آن حضرت فرمود: اولين بار كه اين آيه بر حضرت آدم نازل شد فرمود: تا زماني كه فرزندان من اين آيه را قرائت كنند از عذاب (الهي) در امان خواهند بود.[1]
نور دلها
بسم الله نور دل دوستان است، آيينه جان عارفان است، چراغ سينه موحدان است، آسايش رنجوران و مرهم خستگان است، شفاي درد و طبيب بيمار دلان است.[2]
سوگند مقدس
جابر بن عبد الله انصاري ميگويد: هنگامي كه بسم الله الرحمن الرحيم نازل شد، ابر به سوي مشرق گريخت و باد آرام گرفت و دريا طوفاني شد و حيوانات گوش فرا دادند و شيطانها از آسمان رانده شدند و خداي متعال به عزت و جلالش سوگند ياد كرد كه
بسم الله بر هر چه خوانده شد خداوند آن را با بركت گرداند.[3]
درس اول
امام باقر (عليهالسلام) فرمود: چون حضرت عيسي (علي نبينا و آله و عليه السلام) متولد شد به سرعت رشد كرد تا آن جا كه در هفت ماهگي، مادرش دست او را گرفت و نزد معلم برد. در ابتداي تعليم، معلم گفت: بسم الله الرحمن الرحيم و عيسي (علي نبينا و آله و عليه السلام) آن را تكرار كرد... .[4]
نامي شگفت
در كتاب تفسير فاتحة الكتاب در بحث مربوط به بسم الله الرحمن الرحيم از مفاتيح الغيب نقل شده است كه: يكي از خواص اسم الله جل جلاله اين است كه چون الف آن را حذف كنند لله باقي بماند و اين هم مختص خداي سبحان است لله الامر من قبل و من بعد[5] اگر لام اول لله را بيفكنند، له ميماند، آن نيز مخصوص حق تعالي است، زيرا غير خدا مالكيت حقيقي ندارند له الملك و له الحمد[6] و اگر لام له را حذف كنند، آن نيز بر ذات او دلالت دارد، مانند هو در قل هو الله احد[7].[8]
شهر رحمت
پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: در بهشت شهري است به نام مدينة الرحمه كه بي نهايت زيباست، هر كه به آن رسيد از زحمت رست و به رحمت پيوست. در آن شهر خانهاي است به نام بيت الجلال كه درهاي بسيار دارد و كليد درهاي آن بسم الله الرحمن الرحيم است. چون بنده مؤمن بسم الله را با اخلاص بر زبان راند درها باز شود و از سوي خداوند ندا شود كه مُلك اين خانه و ولايت اين شهر را به تو سپرديم.[9]
سه هزار نام در سه نام
بعضي گفتهاند: خداي متعال سه هزار نام دارد، هزار نام مخصوص فرشتگان مقرب است كه آنان ميدانند؛ هزار نام مخصوص پيامبران و نهصد و نود و نه نام مربوط به امتهاست. خداي سبحان از آن سه هزار نام يك نام را براي خود برگزيده و هيچ ملك مقرب و نبي مرسلي از آن خبر ندارد و اين اسم را مخزون سر مكنون گويند.
از آن نهصد و نود و نه اسم كه سهم امتهاست سيصد اسم در تورات ذكر شده است و سيصد اسم در زبور و سيصد نام در انجيل و نود و نه اسم در قرآن و چون امت محمد (صلي الله عليه و آله) بهترين امتهاست خداوند مجموع معاني آن سه هزار نام را در سه اسم خود كه در بسم الله الرحمن الرحيم (= الله، رحمن، رحيم) وجود دارد به وديعت نهاده و هر يك را به معناي هزار اسم خود قرار داده و به امت اسلام ارزاني داشته تا هر بندهاي كه اين اسم و معناي آنها را بداند چنان باشد كه تمامي نامهاي خداوند را خوانده و دانسته است.
دهندش ز هر خرمني خوشهاي
بيابد ز هر گوشهاي توشهاي[10]
بزرگ ترين آيه
شخصي به امام كاظم (عليهالسلام) عرض كرد: كدام آيه در كتاب خداوند بزرگ تر است؟ حضرت فرمود: بسم الله الرحمن الرحيم[11]
وصيت عارف
عارفي وصيت كرد بسم الله الرحمن الرحيم را بر كفن او بنويسند پرسيدند: اين كار چه سودي دارد؟ گفت: چون قيامت بر پا شود و همه مردم از قبر برخيزند، گويم: پروردگارا! براي ما كتابي فرستادي و در عنوان و آغاز آن بسم الله الرحمن الرحيم ثبت كردي، امروز با عنوان كتاب خود با ما رفتار كن.[12]
آثار رحمت الهي
خداوند صفات متعددي دارد ولي در تمام مواقع در كنار عبارت بسم الله ؛ الرحمن الرحيم را ميآورد و خود را با اين صفات ياد ميكند. و حال آن كه ممكن بود بگويد بسم الله العليم الحكيم، بسم الله الجبار المنتقم و همچنين ساير صفات.
نكته مطلب، در جلب قلوب مردم از راه رحمت است. براي جمع آوري مردم هيچ نيرويي بهتر از رحمت ـ كه موجد اميد است ـ نيست. مردم وقتي اميد پيدا كردند حركت ميكنند و اميد از راه رحمت و بشارت ميسر است. پيغمبري كه ميخواهد تمام طبقات مردم را جمع و آنان را اميدوار كند. بايد قدرتي در اختيار داشته باشد كه به وسيله آن در مردم روح اميد ايجاد كند. بشارت و رحمت بهترين ابزار براي ايجاد اميد است. از اين رو ميگويد: سبقت رحمته غضبه[13] فضل و رحمتش بر غضبش سبقت دارد.
آوردن رحمن و رحيم در بسم الله باعث اميدواري و تجمع مردم بر گرد پيغمبر است، از اين رو تمام مظاهر مختلف اسلام رحمت معرفي شده است، قرآن را هدي و رحمة للمؤمنين[14] رسول را و ما ارسلناك الا رحمة للعالمين[15] واشداء علي الكفار رحماءبينهم[16]برميشمرد.[17]
جاذبه آيه رحمت
يكي از مردم ژاپن كه به اسلام گرويد در بخشي از نامهاش مينويسد: بسياري از مردم ما در ژاپن در واقعه هيروشيما و نابودي و مجروح و مقتول شدن هزاران انسان، حتي اديان خود را از دست دادند زيرا اين حمله وحشيانه از سوي كشوري به ما صورت گرفت كه از خدا و از مسيح و مذهب دم ميزد ـ يعني آمريكا ـ جمعي از در گذشتگان آن فاجعه از نزديكان خود من بودند لذا من از جنگ و خشونت نفرت دارم و به رحم و عدالت و احسان و ايمان به خداي رحيم و عادل كشش دارم... براي من بيان شد كه نخستين آيهاي كه بر پيغمبر (صلي الله عليه و آله) نازل شد، بسم الله الرحمن الرحيم است كه در آن دو بار از رحمت خداوند سخن به ميان آمده است و يكصد و چهارده بار در قرآن تكرار گرديده و هر مسلماني علاوه بر ضرورت قرائت آن در نمازهايش قبل از شروع هر كار بايد بسم الله الرحمن الرحيم بگويد... و من براي همين امور حياتي مسلمان شدهام.[18]
زيان غفلت
عبد الله بن يحيي ميگويد: به محضر امام علي (عليهالسلام) مشرف شدم و هنگامي كه خواستم بر روي تخت بنشينم پايه آن شكست و بر زمين افتادم و سرم آسيب ديد.
حضرت امام علي (عليهالسلام) فرمود: شكر خداوندي را كه كفاره گناهان شيعيان ما را در دنيا قرار داد تا همين جا پاك شوند. عبد الله ميگويد: عرض كردم: چه گناهي كردهام كه شكسته شدن سرم كفاره آن باشد؟ حضرت فرمود: وقتي كه نشستي بسم الله نگفتي.[19]
جامع ترين نام
در كتاب آيه شريفه بسمله در فرهنگ اسلامي آمده است: محققان و مفسران علوم قرآني براي اثبات اين نكته كه كلمه جلاله الله همانا جامع ترين نام براي ذات احديت است، به دلايلي استناد كردهاند كه به چند نمونه آن اكتفا ميشود:
1ـ اسماي ديگر الهي غالبا به عنوان صفت براي كلمه جلاله الله به كار ميرود بدون آن كه كلمه جلاله الله به عنوان صفت براي ديگر اسماي الهي واقع شود به عنوان مثال صحيح است گفته شود: الله العالم ولي نميتوان گفت: العالم الله لذا در قرآن ميخوانيم
ان الله سميع عليم و نميخوانيم: ان سميعا عليما الله و....
2ـ توصيف قدرت مطلقه حاكم بر نظام هستي با عنوان الله مخصوص مسلمانان جهان است و مذاهب ديگر از معبود حقيقي مسلمانان با همين نام ياد ميكنند نه اسماي ديگر الهي.
3ـ در مقام ابراز شهادتين و قبول اسلام و بيان توحيد و يگانه پرستي بايد گفت: اشهد ان لا اله الا الله و نميتوان گفت: اشهد ان لا اله الا العليم يا الا الخالق، الا الرازق و....
4ـ تبادر ذهني. آدمي اصولا با شنيدن لفظ جلاله بدون قرينه شدن لفظ ديگري به ياد معبود و معشوق حقيقي ميافتد. پس يك مسلمان با ذكر لفظ جلاله الله گويي تمامي اسما و صفات حضرت حق (جل و جلاله) را بيان نموده است چون كه صد آمد نود هم پيش ماست.[20]
بركات نام او
بسم الله الرحمن الرحيم: به نام او كه زبانها گويا شده به نام او، جانها شيدا شده به نام او، بيگانه آشنا شده به نام او، زشتها زيبا شده به نام او، كارهاهويدا شده به نام او، راهها پيدا شده به نام او. به نام او كه چشمها گريان به نام او، دلهاي عارفان سوزان به نام او، سرهاي والهان خروشان به نام او، تنهاي عاشقان پيچان به نام او.[21]
دستور العمل
يكي از عارفان گفته است: هر كه مشكلي دارد و از تدبير و حل آن عاجز است در روز جمعه پس از اداي نماز عصر هيچ ذكري نخواند و با حضور قلب كامل دو نام رحمن و رحيم را ـ كه مخصوص خداي سبحان است ـ به صورت ندا تا غروب آفتاب تكرار كند و پس از ان سر به سجده بگذارد و حاجتي كه دارد از خداوند بخواهد، البته بر آورده شود.[22]
شفاي قيصر
قيصر روم به سر دردي شديد مبتلا شده بود كه تمام پزشكان از درمان او عاجز ماندند. نامهاي به محضر اميرمؤمنان علي (عليهالسلام) نوشت و گزارش حال خود را به آن حضرت عرض كرد.
امام علي (عليهالسلام) كلاهي را نزد وي فرستاد و فرمود: آن را بر سر نهد تا شفا يابد. قيصر چون آن را بر سر گذاشت فورا شفا يافت و بسيار تعجب كرد. دستور دارد آن كلاه را بشكافند و ببينند داخلش چيست.
وقتي كه آن را شكافتند كاغذي در آن يافتند كه نوشته بود بسم الله الرحمن الرحيم قيصر روم دريافت كه شفاي او از بركت بسم الله بود و براي همين مسلمان شد.[23]
آغاز نامهها
امام صادق (عليهالسلام) فرمود: پيش از اسلام، مردم در آغاز نامههاي خود مينوشتند بسمك اللهم ـ پروردگارا! به نام تو ـ و چون آيه شريفه انه من سليمان و انه بسم الله الرحمن الرحيم [24] نازل شد، از آن پس در ابتداي نامه مينوشتند: بسم الله الرحمن الرحيم.[25]
* مرحوم علامه مامقاني رحمت الله عليه (متوفاي 1351ق) در كتاب سراج الشيعه في آداب الشريعه (ص 179 ـ 180) از نوشتن بسم الله به بهترين خط ممكن در صدر نامهها به عنوان يك امر مستحبي ياد كرده است.[26]
سرچشمه مهربانيها
درباره تفسير الرحمن الرحيم ميخوانيم كه: در آن اشارهاي است كه نعتهاي سرشار و پراكنده ـ در دو جهان ـ تماما از خداوند است و براي اوست رحمت همگاني دنيا و رحمت ويژه عالم آخرت.
در روايت آمده است كه: الرحمن همان (كسي) است كه به روزي بندگانش شديدا متمايل است و مواد روزيش را از آنان نبرد اگر چه آنان فرمانش نبرند. و علي (عليهالسلام) فرمود (خداوند) رحيم است به بندگان مؤمن. و از رحمت اوست كه صد رحمت آفريد و از آن، رحمت واحدي در همه آفريدگان قرار داد و با آن رحمت واحد، مردم به يكديگر مهربان و دلسوزند.[27]
سيره مشترك
ادب ديني شروع كار با نام خدا، تنها ره آورد پيامبر خاتم (صلي الله عليه و آله) نيست، بلكه از طليعه نامه حضرت سليمان (علي نبينا و آله و عليه السلام) به ملكه سبأ بر ميآيد كه ساير پيامبران نيز كارها و مكتوبات خود را با كلمه طيبه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آغاز ميكردند: قَالَتْ يَا أَيُّهَا المَلؤا إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ * إِنَّهُ مِن سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ [28] و از روايات اهل بيت (عليهم السلام) استفاده ميشود كه همه كتب آسماني با مضمون اين كريمه آغاز شده است[29] و اين سيره مشترك همه پيامبران الهي بوده است و در نامه كريمانه حضرت سليمان (علي نبينا و آله و عليه السلام) نيز پس از نام خدا، دعوت به پذيرش توحيد مطرح شده است: أَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ وَأْتُونِي مُسْلِمِينَ [30] و نبايد پنداشت كه در اين نامه توحيدي، سليمان پيامبر نام خود را بر نام خدا مقدم داشته است: إِنَّهُ مِن سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ ؛ زيرا جمله نَّهُ مِن سُلَيْمَانَ ادامه سخن گزارشگر (ملكه سبأ) است، نه طليعه نامه حضرت سليمان.[31]،[32]
بسم الله در قرائت قرآن
الف: اول سورهها: چون بسم الله در ابتداي همه سورهها يكي از آيات قرآن است، هنگام تلاوت از اول سورهها، گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ واحب است. به جز سوره توبه (=برائت) كه بدون بسم الله نازل شده است و نبايد آن را در اول سوره برائت بخوانند.
ب: وسط سورهها: در صورت شروع قرائت از وسط سورهها، ميتوان بدون بسم الله يا با بسم الله شروع كرد. هر چند خواندن بسم الله الرحمن الرحيم فضيلت و ثواب زيادي دارد، ولي در وسط سوره برائت بهتر است بدون بسم الله و تنها با اعوذ بالله خوانده شود تا نشانهاي باشد از اين كه در ابتداي سوره برائت بسم الله وجود ندارد.[33]
* كسي كه قرآن ميخواند از هر جاي قرآن باشد، (اول، وسط و يا آخر سوره) قبل از گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مستحب است بگويد: اعوذ بالله من الشيطان الرجيم
ـ پناه ميبرم به خداوند از شيطان رانده شده ـ[34]
خداوند متعال در سوره نحل به پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) ميفرمايد: فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ [35] هنگامي كه قرآن ميخواني، از شر شيطان مطرود به خدا پناه بر
علت تقدم اعوذ بالله بر بسم الله
سؤال: چرا اعوذ بالله را بر بسم الله مقدم داشتند؟
پاسخ: اعوذ بالله مثل صابوني است كه با آن جامههاي آلوده و چركين را پاك ميسازند؛ چون بنده عازم تلاوت قرآن شود، دهان آلوده به نامشروعات باشد، چون اعوذ بالله گويد دهان و زبان او پاك شود و شايسته آن گردد كه كلام احدي را بر زبان گذراند.[36]
هنگام درماندگي
حضرت علي (عليهالسلام) فرمود: من از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) شنيدم كه فرمود: هر گاه به شدت در تنگنا قرار گرفتي و درمانده شدي بگو بسم الله الرحمن الرحيم و لاحول ولا قوة الا بالله العلي العظيم كه به بركت اين كلمات، بلاها و آفتها از تو دور گردد و از آنها مصون و محفوظ بماني.[37]
آمرزش الهي
در كتاب تفسير فاتحة الكتاب در بحث مربوط به بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ و آمرزش الهي و مهرباني او آمده است: پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) فرمود: روز قيامت بندهاي از اهل ايمان را حاضر كنند، به او خطاب شود اي بنده من! از نعمت من در معصيت استفاده كردي، هر چه نعمتم را بيشتر كردم تو بيشتر به گناه آلوده شدي.
بنده از خجالت معصيت سر به زير ميافكند. خطاب شود كه اي بنده من! سر بردار كه همان ساعت كه معصيت كردي تو را آمرزيدم.[38]
بندهاي ديگر را حاضر كنند كه به خاطر زيادي گناهانش سرافكنده است و از خجلت گناه در درگاه الهي ميگريد. به او خطاب شود: اي بنده من! آن روز كه گناه ميكردي و ميخنديدي تو را (رسوا و) شرمسار نساختم، امروز كه خجالت ميكشي و گناه نميكني و زاري ميكني چگونه تو را عذاب كنم، گناهانت را بخشيدم و به تو رخصت ورود به بهشت دادم.[39]
درسي از پيامبر (صلي الله عليه و آله)
روايت شده است: پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) آيه شريفه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ قرائت كرد و آن را بيست بار تكرار نمود تا در معناهاي آن انديشه كند، و ابوذر ميگويد: رسول خدا يك شب اين آيه شريفه را تلاوت نمود و تكرار كرد: إِن تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِن تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ [40]،[41] (گر آنها را مجازات كني، بندگان تواند ـ و قادر به فرار از مجازات تو نيستند ـ؛ و اگر آنان را ببخشي، توانا و حكيمي.)
راه درمان يأس
برخي از بزرگان گفتهاند: افتتاح سورههاي قرآن با بسم الله و آغاز شدن كتاب خداوند با سوره فاتحه و قرار گرفتن بسم الله در ابتداي اين سوره، دليل قاطع است بر وسعت رحمت خداوند. دقت در همين امر بهترين و مؤثرترين درمان درد نااميدي است. توجه به اين مسأله كه منشأ نزول قرآن همانا رحمت واسعه الهي است، مستلزم آن است كه رهروان حقيقت در قبول امتثال امر الهي تعجيل كنند و از اكراه و سستي بپرهيزند تا اميدشان قويتر گردد و ايمان و يقين داشته باشند كه خداوند با قرار دادن بسم الله در آغاز قرآن و سوره فاتحه و توصيف ذات خود با رحمن و رحيم چگونه ميشود كه بر بندگان خود رحم نفرمايد.
آوردهاند كه: سائلي بر در عمارتي با شكوه رسيد و چيزي خواست، بر خلاف انتظارش چيز كمي به او دادند. تبري آورد و خواست آن بارگاه را خراب كند. پرسيدند: چرا چنين ميكني؟ به صاحب عمارت گفت: يا خانه مطابق عطايت بساز و يا اين كه فراخور عمارت و درگاهت عطا كن. اين بخشش اندك با اين در بزرگ نميسازد.[42]
دیدگاهها
خوراکخوان (آراساس) دیدگاههای این محتوا