93 « لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فِيما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»
ترجمه :
93. نيست بر كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح نمودند باكى در آنچه ميل مى كنند از مأكول و مشروب در صورتى كه متقى و مؤمن و اعمال صالحه داشته باشند، پس از آن تقوا پيدا كنند و ايمان آورند، پس از آن تقوا داشته باشند و احسان كنند و خدا دوست دارد احسان كنندگان را.
[ دفع سه اشكال بر آيه ]
در اين آيه شريفه چند اشكال به نظر مى آيد:
1 . وجه تكرار «إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا» چيست ؟
2 . اشكالى است كه سيد مرتضى رضى الله عنه[1] فرموده كه ارتباط شرط و جزا چيست ؟
3 . اينكه به نظر حقير مى آيد ، وجه تقديم تقوا بر ايمان چيست ؟ اما اشكال اول:
مفسرين دو جواب گفتند: يكى آنكه جمله «لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فِيما طَعِمُوا» راجع به شرب خمر است و عمل ميسر [= قمار] قبل از نزول آيه تحريم[2] [كه] مشروط است بر اينكه بعد از نزول تحريم بپرهيزند كه مفاد «إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا» است[3] .
«وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ» ؛ اتيان به اعمال حسنه ، پس «تقواى» از محرمات و «ايمان» به خدا و اتيان به «اعمال حسنه» رفع محذور ارتكاب قبل از نزول تحريم را مى كند . و جمله «ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا» يعنى دوام «تقوا» و «ايمان» كه بر اين دو باقى باشند .
و جمله «ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا» راجع به «تقوا» از مظالم عباد است به قرينه «أَحْسَنُوا» . و اين جواب علاوه بر اينكه تفسير به رأى است و مدركى ندارد بسيار واهى است ، زيرا اولاً ، تحريم خمر و ميسر در تمام شرايع بوده ، بلكه حكم عقل هم بر حرمتش قائم است چنانچه گذشت.
و ثانياً ، بر اين فرض قبل از تحريم حرمتى نداشته تا مورد مؤاخذه باشد. و ثالثاً ، اجتناب از ساير محرمات يا از اين دو حرام بعد از تحريم چه مدخليتى دارد براى رفع محذور قبل از تحريم ؟
جواب دوم: گفتند «طَعِمُوا» راجع به مباحات است. اين جواب هم تمام نيست ، زيرا اباحه مباحات مشروط به ايمان و اجتناب از محرمات و اتيان به اعمال صالحه نيست ، مضافاً به اينكه رفع محذور تكرار را نمى كند. و اما اشكال دوم:
سيد مرتضى رضى الله عنه دو جواب فرموده:
1. اينكه منضم كنيم به جمله «فِيما طَعِمُوا» «غيره» را ،يعنى مطعومات و غير مطعومات و معنى اين باشد كه اگر كسى ايمان آورد و از محرمات متقى شد و اعمال صالحه به جا آورد ، در باقى امور از مطعوم و غير مطعوم ارتكابش مانعى ندارد.
2. اينكه جمله «إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا» شرط حقيقى نيست ، از باب توسع در بلاغت كه بايد از محرمات پرهيز كرد و ايمان آورد و اعمال صالحه را به جا آورد ، ديگر مجاز هستند در ساير امور.
و اين دو جواب هم به نظر نمى آيد . اولاً ، انضمام «غيره» و تقدير ، خلاف ظاهر است و ثانياً ، بر فرض انضمام ، شرطيت ثابت نمى شود و محذور به جاى خود باقى است .
و اما نفى شرطيت آن هم اگر خلاف نص آيه شريفه نباشد مسلّماً خلاف ظاهر است ، سيما [= مخصوصاً] با اين تكرارات. و اما اشكال سوم:
ما بايد آنچه به نظر مى رسد در مفاد آيه شريفه و از بعض اخبار وارده از ائمه اطهار عليهم السلام هم مى توان استفاده كرد و منافات با ظاهر آيه هم نداشته باشد بيان كنيم تا رفع جميع اشكالات بشود ـ و اللّه العالم. و اين بعد از بيان دو مقدمه است.
مقدمه اول اينكه ، بنده در جميع حركات و سكنات و رفتار و كردارش بايد در تحت اطاعت مولا باشد : «عَبْداً مَمْلُوكاً لا يَقْدِرُ عَلى شَىْءٍ»[4] و دين مقدس اسلام هم براى هر جزئى و كلىِ امور حكم قرار داده از احكام تكليفيه و احكام وضعيه جعليه. مقدمه دوم اينكه ، گذشت كه بعضى از مؤمنين به كلى دست كشيدند از لذايذ دنيوى و فقط به عبادت كه جنبه رهبانيت است پرداختند و خداوند آنها را منع فرمود.
بعد از اين دو مقدمه مى گوييم : مفاد آيه شريفه اين است كه خطاب به مؤمنين كه توقعى كه از شما هست و وظيفه اى كه داريد فقط سه چيز است: ايمان و تقواى از محرمات و اتيان به اعمال صالحه ، ديگر در باقى امور مرخصيد ، باكى بر شما نيست از منافع دنيوى بهره بردارى كنيد.
تفسير :
فعلاً در مقام بيان جملات آيه شريفه :
«لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فِيما طَعِمُوا» [است] ؛ باكى نيست ، نمى خواهد بر خود حرام كنيد ، مثل بعض صوفيه از خوردن حيوانى و غير آن از لذايذ نفسانى، بخوريد، بپوشيد، استمتاع كنيد، لذت بريد ، بر شما چيزى نيست ، فقط تكليفى كه بر شماست : «إِذا مَا اتَّقَوْا» پرهيز از محرمات ، «وَ آمَنُوا» ايمان به عقايد حقه ، «وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ»اتيان به اعمال صالحه [است] كه اين سه جمله نتيجه صبر است، صبر بر ايمان كه نبادا از ايمان خارج شويد و صبر بر ترك محرمات ، مرتكب معاصى الهيه نشويد ولو هر چه نفس تمايل داشته باشد، و بر اتيان واجبات و مندوبات ولو هر چه زحمت داشته باشد.
و اين سه مرتبه صبر متفاوت است : درجه اول صبر بر طاعت است ؛ زيرا يك عملى بيش نيست و چندان زحمت ندارد، درجه دوم صبر بر ايمان است كه امر قلبى است ، به مجرد اقامه دليل اگر عصبيت و عنادى نباشد عقيده مى آيد و ايمان محقق مى شود، درجه سوم كه از همه مشكل تر است صبر بر معصيت است كه نفس اماره كمال ميل را دارد و شيطان هم به كمال قوا در مقام است و دنيا هم جلواتى دارد ، لذا اول تقوا را بيان فرمود ، سپس ايمان و اخيراً عمل صالح ، بعداً در مقام تأكيد اين موضوع برآمد نسبت به دو درجه اول كه اهميتش بيشتر است ، فرمود : «ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا» كه تمام همت شما در حفظ اين دو موضوع باشد ، نمى خواهد ترك لذايذ كنيد. سپس باز تأكيد در قسمت اول كه از همه مشكل تر است فرمود : «ثُمَّ اتَّقَوْا» . بعد در مقام دفع دخلى است كه كأنّه كسى بگويد درست است ايمان و تقوا و عمل صالح وظيفه هر بنده است ، لكن ما ترك لذايذ دنيوى مى كنيم براى نايل شدن به درجات عاليه و مراتب ساميه و فيوضات كامله ، چون گفتند : « حلاوة الدنيا مرارة الاخرة و مرارة الدنيا حلاوة الاخرة »[5] .
جواب : اگر مى خواهيد به درجات عاليه نايل شويد «وَ أَحْسَنُوا» هر چه بيشتر به يكديگر احسان كنيد مقامات و درجات شما بالاتر مى رود ، زيرا خداوند دوست مى دارد احسان كنندگان را : «وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» و كسى را كه خدا دوست دارد هيچ موهبتى را از او دريغ نخواهد فرمود، پس به حمد اللّه تمام اشكالات بر طرف شد.
و براى تأكيد مطلب كه قبلاً عرض شد كه از بعض اخبار هم استفاده مى شود ، يكى خبرى است كه شيخ طوسى[6] مسنداً از حضرت صادق عليه السلام نقل كرده در موضوع حد زدن اميرالمؤمنين قتاده[7] را كه شرب خمر كرده بود و متعذر به اين آيه شده بود كه گفت : « أنا من أهل هذه الاية »[8] ، حضرت فرمود: «لست من أهلها ، إنّ طعام أهلها لهم حلال ، ليس يأكلون و لا يشربون إلاّ ما أحلّ اللّه لهم»[9] .
و بر طبق اين حديث عياشى هم روايت كرده كه حضرت فرمود : «و ليس يأكلون و لا يشربون إلاّ ما يحلّ لهم»[10].
و در خبر ديگر فرموده به قتاده : «ما أنت منهم ، إنّ اُولئك كانوا لا يشربون حراماً»[11].
خوب به مفاد احاديث توجه كنيد :
إن قلت : وجه اختصاص اين حكم به اهل ايمان چيست ؟ كفار هم در ارتكاب غير محرمات مسئوليتى ندارند.
قلت : اولاً ، كفار هم اگر تقواى از محرمات كنند و ايمان هم پيدا كنند و اعمال صالحه را به جا آورند ، جزو مؤمنين مى شوند و مشمول آيه هستند و از عنوان كفر خارج مى شوند.
و ثانياً ، اخبار بسيارى داريم كه فرمودند: «الأرض كلّها للإمام»[12].
و فقط براى مؤمنين كه شيعيان باشند و معتقد به جميع عقايد حقه مباح فرموده و غير مؤمن چه كافر باشد ، چه معاند ، چه مخالف ، غصب است كليه تصرفات آنها در روى زمين ، و حضرت بقية اللّه پس از ظهور از آنها مى گيرد و اجرت اين مدت را هم مطالبه مى فرمايد ، پس بر آنها جناح [= اشكال ، گناه] هست.
إن قلت : مفاد اين آيه منافى است با ظواهر آياتى كه در مذمت دنيا وارد شده و اخبارى كه فرمودند :«في حلالها حساب ، و في حرامها عقاب ، و في الشُبُهات عِتاب»[13]. قلت : هيچ گونه تنافى ندارد ، زيرا دنياى مذموم و حساب در حلال آن در صورتى است كه اشتغال به دنيا باعث كوتاهى در تحصيل عقايد يا علوم واجبه يا مانع از اتيان وظايف دينى يا كوتاهى در اداى حقوق يا ترك شكر واجب شود و اينها منافى با تقوا و ايمان و عمل صالح است، و اما دنياى بلاغ كه هيچ لطمه به تكاليف نزند ، بلكه وسيله تحصيل آخرت باشد بسيار ممدوح است و هيچ گونه حسابى و عتابى و عقابى ندارد ، لكن خيلى مشكل است.
*************************************************************
[1] . مختصرى از زندگى نامه وى در همين تفسير ، ج1 ، ص87 گذشت .
[2] . سوره نساء : آيه 23 .
[3] . مجمع البيان : ج3 ، ص372 ، ذيل همين آيه .
[4] . بندهاى مملوكى كه قدرت بر هيچ امرى ندارد . سوره نحل: آيه 75.
[5] . شيرينى دنيا ، تلخى آخرت و تلخى دنيا ، شيرينى آخرت است. روضة الواعظين : ص441 و بحار الأنوار : ج70 ، ص119 ، ح110 .
[6] . براى آشنايى مختصر با زندگى نامه وى ر.ك : همين تفسير ، ج1 ، ص88 .
[7] . براى آشنايى مختصر با زندگى نامه وى ر.ك : همين تفسير ، ج1 ، ص102 .
[8] . من از مصاديق اين آيه ام .
[9] . تو از اهل اين آيه نيستى ، زيرا غذاى ايشان بر آنها حلال است. آنها فقط چيزهايى را كه خدا برايشان حلال كرده ، مى خورند و مى نوشند. تهذيب الأحكام : ج10 ، ص94 ، ح360 ؛ تفسير البرهان : ج2 ، ص523 ، ح2 و وسائل الشيعة : ج28 ، ص222 ، ح5 .
[10] . فقط آنچه را كه برايشان حلال شده ، مى خورند و مى نوشند. تفسير عياشى : ج1 ، ص369 ، ح190 و تفسير البرهان : ج2 ، ص523 ، ح3 .
[11] . تو از آنها نيستى ، آنها چيز حرام نمى نوشند . تفسير عياشى : ج1 ، ص370 ، ح191 و تفسيرالبرهان : ج2 ، ص524 .
[12] . تمام زمين از آنِ امام معصوم است. كافى : ج1 ، ص410 ، ضمن ح8 .
[13] . در كارهاى حلال دنيا حساب رسى و در كارهاى حرام آن عذاب و در كارهاى شبهه ناك آن سرزنش و تنبيه است. كفاية الاثر : ص227 و بحار الأنوار : ج44 ، ص139.
